مغز یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین اعضای بدن موجودات زنده است که از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. هریک از قسمت‌های مغز وظایف جداگانه و منحصر بفرد خود را دارد. از اعمال پیچیده مغز می‌توان به: ادراک، حافظه، برقراری تعادل، حل مسأله، پاداش و لذت اشاره کرد. قسمت مهمی از مغز که بیشتر در مباحث اعتیاد روی آن تأکید می‌شود مربوط به سیستم پاداش مغز یا همان مراکز لذت است. (مراکز لذت درمغز انسان در نواحی هیپوتالاموس، تگمنتوم شکمی، و هسته آکومبنس که قسمت‌های از مغز هستند، قراردارند.)
احساس لذت
لذت را می‌توان پاداش و جایزه مغز در جهت زنده ماندن و ادامه یافتن نسل تصور کرد. لذت محرکهای است برای عمل و تکرار آن.
سیستم پاداش مغز یک فرآیند بسیار پیچیده از محرک تا پاسخ به محرک را شامل می‌شود. محرکهای طبیعی سیستم پاداش مانند غذا، آب، سکس و محرکهای غیر طبیعی آن مثل مواد مخدر. سیستم پاداش مغز نقش اصلی را در بروز و تداوم اعتیاد بازی می‌کند.
در این مقاله عملکرد طبیعی این سیستم را با زبان ساده و قابل فهم بررسی می‌کنیم و همچنین نشان می‌دهیم که چگونه مواد مخدر نظم این سیستم را بهم‌زده و عملکرد طبیعی آن را دچار اختلال می‌کند؟
کار سیستم پاداش مغز دادن جایزه به انجام کار‌هایی است که باعث زنده ماندن و ادامه حیات می‌شوند. جایزه مغز احساس لذت است.
کار‌های ضروری خوردن آب و غذا و برقراری رابطه جنسی است. خوردن غذا در هنگام گرسنگی است که باعث می‌شود موجودات برای یافتن غذا تلاش کنند. برقراری رابطه جنسی است که باعث می‌شود نسل گونه‌ها ادامه پیدا کند.
چه چیزی باعث می‌شود این اعمال انجام و تکرار شوند؟ احساس لذت
لذت در برطرف کردن تشنگی و گرسنگی و احساس لذت در برقراری رابطه جنسی.
احساس لذت و دوپامین
احساس لذت بوسیله ترشح دوپامین از مغز ایجاد می‌شود. دوپامین در لغت به معنای هورمون شادی است که ترشح آن در مغز با احساس لذت همراه است.
همه موجودات برای زنده ماندن مجبور به انجام کار‌هایی هستند. کار‌هایی مانند خوردن غذا، نوشیدن آب و یا برقراری رابطه جنسی. وقتی موجودات در معرض این محرک‌ها (غذا، آب، سکس و…) قرار می‌گیرند مغزشان به سرعت به آن پاسخ می‌دهد. پاسخ مغز یا به عبارت دیگر پاداش مغز به برطرف کردن این نیاز‌ها ترشح دوپامین است و ترشح دوپامین مساوی است با احساس لذت.
این تمایل به لذت است که موجودات را به تکرار این رفتار‌ها تشویق می‌کند.
حال چرا مغز با پاداش خود که همان تولید لذت است موجودات را به انجام و تکرار این رفتار‌ها تشویق می‌کند؟ جواب بسیار ساده است چون اگر این رفتار‌ها لذت بخش نباشند فرد تلاشی در جهت انجام و تکرار آن‌ها نخواهد کرد و اگر این رفتار‌ها انجام نشوند ادامه حیات غیر ممکن خواهد بود. به عبارتی دیگر اگر خوردن غذا یا نوشیدن آب یا برقراری رابطه جنسی لذتبخش نباشد، تلاشی درجهت تکرار آن‌ها انجام نخواهد شد.
حال اگر غذایی خورده نشود و رابطه جنسی برقرار نشود چه اتفاقی می‌افتد؟ در اینصورت موجودات از گرسنگی می‌میرند یا زاد و ولد نمی‌کنند که در نهایت منجر می‌شود نسل‌شان دچار انقراض شود.
پس نتیجه می‌گیریم عملکرد طبیعی سیستم پاداش مغز نقش اساسی در تداوم نسل گونه‌ها و جلوگیری از انقراض آن‌ها را دارد.
رابطه بین سیستم پاداش مغز و بروز اعتیاد
اما حالا سؤال اینجاست که چه رابطه‌ای بین سیستم پاداش مغز و بروز اعتیاد وجود دارد؟
همانطور که اشاره کردیم عملکرد طبیعی سیستم پاداش مغز باعث ادامه حیات می‌شود. اما اگر این سیستم تحت تأثیر مواد مخدرقرار بگیرد عملکرد طبیعی آن دچار اختلال می‌شود. تقریباً تمام مواد مخدر با تحریک مراکز لذت باعث ترشح غیر طبیعی دوپامین و ایجاد لذت می‌شوند. لذتی بمراتب بیشتر از لذت رفع نیاز‌های طبیعی روزانه مانند خوردن غذا‌ها و نوشیدنی‌ها و همچنین برقراری رابطه‌ی جنسی. بعبارت دیگر مصرف مواد مخدر ذخایر بیشتری از دوپامین مغز را بصورت غیر طبیعی و فورانی آزاد می‌کند. در این شرایط مغز مقدار بیشتری دوپامین ترشح کرده و بنارین فرد لذت و خوشی بیشتری را تجربه می‌کند یا به عبارتی دیگر دچار نشئگی می‌شود.
در این موقع مغز بسرعت یاد می‌گیرد که مصرف مواد مخدر میزان بیشتری از دوپامین را آزاد کرده و درنتیجه مقدار لذت هم بالاتر خواهد بود. لذت بالای حاصل از این مقدار دوپامین فرد را برای تکرار این تجربه تشویق می‌کند.
چون در این حالت مغز مقادیر غیر طبیعی از دوپامین را تجربه می‌کند، کار‌های لذتبخش روزمره لذت خود را از دست می‌دهند.
به این دلیل است که افراد دچار اعتیاد تلاشی برای دستیابی به زندگی بهتر انجام نمی‌دهند و آنچه را هم که از قبل بدست آورده‌اند در راه مصرف مواد از دست می‌دهند.
به عبارتی این افراد بدون مصرف ماده مخدر تمایلی به کار کردن و برقراری ارتباط با خانواده و دوستان نشان نمی‌دهند. چون در این افراد تعریف لذت تغییر کرده است.